Góp phần tìm hiểu quan niệm của CT Hồ Chí Minh về GD &ĐT ở Việt Nam

.

                                                                                           Hoàng Ngọc Phong

Trường CĐSP Gia Lai

     Trong kho tàng lý luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tư tưởng về giáo dục và đào tạo của Người luôn chứa đựng những giá trị sâu sắc đối với sự nghiệp cách mạng ở nước ta cả về phương diện lý luận lẫn thực tiễn. Để đáp ứng mục tiêu đào tạo nguồn nhân lực phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước hiện nay, việc nghiên cứu và quán triệt tư tưởng của Người về công tác giáo dục và đào tạo là nhiệm vụ vô cùng quan trọng và có ý nghĩa thiết thực. Trong phạm vi bài viết này, tác giả xin trình bày một số nội dung cơ bản sau:

1. Cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục và đào tạo

 Trước hết, sự kết tinh những giá trị truyền thống của dân tộc và tinh hoa văn hoá nhân loại – đó chính là nét đặc sắc trong quá trình hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục và đào tạo ở Việt Nam. Do vậy, ở Hồ Chí Minh, lý luận giáo dục – đào tạo và thực tiễn giáo dục có sự thống nhất hữu cơ, không tách rời nhau. Chính vì vậy, Nghị quyết UNESCO đã đánh giá: “Sự đóng góp quan trọng về nhiều mặt của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong các lĩnh vực văn hoá, giáo dục và nghệ thuật là kết tinh của truyền thống hàng ngàn năm của nhân dân Việt Nam và những tư tưởng của Người là hiện thân của những khát vọng của các dân tộc trong việc khẳng định bản sắc dân tộc của mình và tiêu biểu cho việc thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau” [4; tr.134].

Cách mạng tháng Tám thành công mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc trong hoàn cảnh mới, giáo dục trở nên hết sức quan trọng và cấp bách. Chính vì vậy, Hồ Chí Minh đặt nhiệm vụ giáo dục ở hàng thứ hai trong khẩu hiệu “diệt giặc đói, diệt giặc dốt, diệt giặc ngoại xâm”. Người đánh giá rất cao đội ngũ giáo viên, “anh chị em là đội tiên phong trong sự nghiệp tiêu diệt giặc dốt. anh chị em chịu cực khổ, khó nhọc, hy sinh phấn đấu để mở mang tri thức phổ thông cho đồng bào, để xây đắp nền văn hóa sơ bộ cho dân tộc” [1; tr.230]. Người nhắc nhở phải “chăm lo dạy dỗ con em của nhân dân thành người công dân tốt, người cán bộ tốt của nước nhà” [3; tr.501].

2. Tầm quan trọng và vị trí của người thầy

Trong quan niệm của mình, Hồ Chí Minh cho rằng thầy cũng như trò, cán bộ cũng như nhân viên phải thật thà yêu nghề mình, “Còn gì vẻ vang hơn là nghề đào tạo những thế hệ sau này tích cực góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản? Người thầy giáo tốt – thầy giáo xứng đáng là thầy giáo, là người vẻ vang nhất. Dù là tên tuổi không đăng trên báo, không được huân chương, song những người thầy giáo tốt là những người vô danh. Đây là một điều rất vẻ vang. Nếu không có thầy giáo dạy dỗ cho con em nhân dân thì làm sao mà xây dựng chủ nghĩa xã hội được? Vì vậy nghề thầy giáo là rất quan trọng, rất là vẻ vang, ai có ý kiến không đúng về nghề thầy giáo thì phải sữa chữa” [2; tr.72]. Người phân biệt rõ vị trí khác nhau của người thầy trong xã hội cũ và xã hội mới. Xưa nghề thầy giáo là gõ đầu trẻ để kiếm cơm ăn, nay là sự nghiệp quan trọng “trăm năm trồng người”, để thực hiện nhiệm vụ nặng nề và cao cả đó, người thầy phải có năng lực phẩm chất cao, phải có lòng yêu nghề, yêu trẻ, phải “làm kiểu mẫu về mọi mặt tư tưởng, đạo đức, lối làm việc” [2; tr.73].

3. Yêu cầu đặt ra đối với người thầy giáo

Theo Hồ Chí Minh, để làm tốt công việc giảng dạy của mình, người giáo viên cần phải hình thành cho mình hàng loạt những năng lực sư phạm khác như năng lực dạy học, năng lực ngôn ngữ, năng lực tổ chức, năng lực giao tiếp.

Trong Đại hội chiến sĩ thi đua toàn ngành giáo dục ngày 21-2-1956, Người đã ân cần căn dặn: “Các cô, các chú là những thầy giáo, cô giáo, những các bộ giáo dục đều phải luôn luôn cố gắng học thêm, học chính trị, học chuyên môn. Nếu không tiến bộ thì mãi sẽ không theo kịp tiến đà chung, sẽ trở thành lạc hậu” [1; tr.370].

Tại buổi nói chuyện chỉnh huấn giáo viên phổ thông toàn miền Bắc, năm 1958, Người đã nhắc lại câu “giáo bất nghiêm, sư chi đọa” – giáo dục không nghiêm là lỗi ở thầy giáo.

4. Trách nhiệm của người làm công tác giáo dục - đào tạo

Để nhắc nhở trách nhiệm cao cả, đáng trân trọng của người thầy. Người căn dặn “Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người” [1; tr.381]. Khắc ghi lời Bác dặn, kế thừa truyền thống “tôn sư trọng đạo” của dân tộc, Đảng và Nhà nước ta đã có những quyết sách nhằm phát huy mọi tiềm năng của con người, trong đó có đội ngũ thầy, cô giáo và những người làm công tác quản lý giáo dục. Nguồn lực giáo dục, đào tạo trước hết là nguồn lực con người, trong đó thầy cô giáo và cán bộ quản lý là nguồn lực quan trọng nhất. Luật Giáo dục được quốc hội thông qua ngày 11-12-1998 đã ghi rõ: Giáo dục là đào tạo con người phát triển toàn diện có đạo đức, trí tuệ, sức khoẻ, thẩm mỹ và nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất, năng lực của công dân, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng xác định: “Giáo dục và đào tạo có sứ mệnh nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, góp phần quan trọng trong phát triển đất nước, xây dựng nền văn hoá và con người Việt Nam. Phát triển giáo dục và đào tạo cùng với phát triển khoa học công nghệ là quốc sách hàng đầu, đầu tư cho giáo dục và đào tạo là đầu tư phát triển. Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo theo nhu cầu phát triển của xã hội, nâng cao chất lượng theo yêu cầu chuẩn hoá, hiện đại hoá, dân chủ hoá và hội nhập quốc tế, phục vụ đắc lực sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đẩy mạnh xây dựng xã hội học tập, tạo cơ hội và điều kiện cho mọi công dân được học tập suốt đời” [5; tr.77].

Có thể nói, tư tưởng giáo dục và đào tạo Hồ Chí Minh là sự kế thừa, tiếp thu có chọn lọc và sáng tạo từ các tiền đề: chủ nghĩa yêu nước, truyền thống văn hoá, giáo dục và tinh thần nhân ái Việt Nam; triết lý giáo dục phương Đông, đặc biệt là triết lý nhân sinh của Nho, Phật, Lão; những tư tưởng tiến bộ thời kỳ cận đại; đặc biệt tiền đề quan trọng nhất, cái tạo nên sự phát triển về chất trong tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh là chủ nghĩa Mác - Lênin. Trên cơ sở đó, cùng với quá trình hoạt động thực tiễn cách mạng sinh động, phong phú của mình, Hồ Chí Minh đã đưa ra quan điểm hết sức sâu sắc và mới mẻ về vai trò, mục đích, nội dung và phương pháp giáo dục.

5. Vai trò và mục đích của giáo dục - đào tạo

Về vai trò và mục đích của giáo dục. Theo Hồ Chí Minh, giáo dục có vai trò hết sức to lớn trong việc cải tạo con người cũ, xây dựng con người mới. Theo Người, thiện, ác vốn chẳng phải là bản tính cố hữu, phần lớn đều do giáo dục mà nên.

Không những thế, giáo dục còn góp phần đắc lực vào công cuộc bảo vệ và xây dựng đất nước. Người kêu gọi Quốc dân Việt Nam: Muốn giữ vững nền độc lập, muốn làm cho dân giàu nước mạnh, mọi người Việt Nam phải có kiến thức mới để có thể tham gia vào công cuộc xây dựng nước nhà, và trước hết phải biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ.

Từ thực trạng nền giáo dục dưới sự đô hộ của thực dân Pháp, Hồ Chí Minh đã vạch trần và lên án chính sách giáo dục của thực dân Pháp là làm cho "ngu dân dễ trị". Bằng ngòi bút với lời lẽ sắc bén, Người đã chỉ rõ bộ mặt thực của cái gọi là "khai hoá văn minh" của thực dân Pháp: những người đến trường được "đào tạo nên những kẻ làm tay sai, làm tôi tớ cho một bọn thực dân người Pháp", những người không đến trường thì bị đầu độc bằng các thói hư, tật xấu như rượu chè, cờ bạc, thuốc phiện. Do vậy, theo Người, để khẳng định chính mình, mỗi người phải thẳng thắn đấu tranh với cái lỗi thời, lạc hậu và các tệ nạn xã hội. Người viết: Phải ra sức tẩy sạch ảnh hưởng giáo dục nô dịch của thực dân còn sót lại như: Thái độ thờ ơ đối với xã hội, xa rời đời sống lao động và đấu tranh của nhân dân, học để lấy bằng cấp, dạy theo lối nhồi sọ. Và cần xây dựng tư tưởng dạy và học để phục vụ Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Thật vậy, ngay từ những năm đầu bước vào đời, khi tham gia giảng dạy ở trường Dục Thanh - Phan Thiết, tại đây, bên cạnh việc truyền bá những kiến thức về văn hoá, Hồ Chí Minh còn đặc biệt chú trọng đến việc truyền thụ tinh thần, truyền thống yêu nước thương nòi của dân tộc.

Nhưng mục đích cao cả của Hồ Chí Minh – là ham muốn mà Người nguyện suốt đời phấn đấu - là mong cho dân tộc, nhân dân có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc. Bởi, đối với Người, "Nếu nước độc lập mà dân không hưởng hạnh phúc tự do, thì độc lập cũng chẳng có nghĩa lý gì”. Suốt đời, Hồ Chí Minh mong muốn xây dựng một xã hội mới về chất, cao hơn hẳn xã hội cũ - xã hội xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa.

6. Nội dung và phương pháp giáo dục – đào tạo

Để xây dựng chủ nghĩa xã hội, theo Người, "trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa”. Đào tạo con người xã hội chủ nghĩa không có con đường nào khác ngoài giáo dục tri thức khoa học và lý tưởng, đạo đức xã hội chủ nghĩa. Đó là nền giáo dục nhằm phát triển con người toàn diện, vừa “hồng” vừa "chuyên" trong thời đại mới. Và như vậy, "con người xã hội chủ nghĩa", con người toàn diện, "nhất định phải có học thức. Cần phải học văn hoá, chính trị, kỹ thuật. Cần phải học lý luận Mác - Lênin kết hợp với đấu tranh và công tác hàng ngày. Hồ Chí Minh đặc biệt quan tâm đến việc luyện "tài", rèn "đức" cho cán bộ. Bởi, theo Người, "có tài mà không có đức, ví như một anh làm kinh tế tài chính rất giỏi nhưng lại đi đến thụt két thì chẳng những không làm được gì ích lợi cho xã hội, mà còn có hại cho xã hội nữa. Nếu có đức mà không có tài ví như ông bụt không làm hại gì. 

7. Ý nghĩa đối với giai đoạn hiện nay

Thiết nghĩ, trong giai đoạn đổi mới, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế của đất nước ta hiện nay, sự nghiệp giáo dục – đào tạo càng trở nên cấp thiết. Trước những đòi hỏi của thực tiễn xây dựng đất nước, vai trò của người thầy càng đặc biệt quan trọng. Sứ mệnh nhiệm vụ của nhà giáo hơn lúc nào hết rất nặng nề và người thầy cần phải tạo dựng cho mình những phẩm chất và năng lực nhằm cống hiến nhiều hơn nữa cho Tổ quốc nói chung, sự nghiệp giáo dục và đào tạo nói riêng.

Để thực hiện lời dạy của Bác, người thầy cần phải đẩy mạnh việc nghiên cứu khoa học, phải luôn tìm tòi, sáng tạo không ngừng để tiếp nối một cách xứng đáng thế hệ những người đi trước, không ngừng rèn luyện, hoàn thành tốt vai trò thiêng liêng đối với xã hội, đồng thời đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy, phải năng động, sáng tạo, linh hoạt, có phương pháp làm việc khoa học, có ý chí vượt khó và đặc biệt phải có tâm huyết với nghề nghiệp mà mình đã lựa chọn. Người thầy không thể tự bằng lòng với những kiến thức đã có mà phải nâng cao, vươn xa hơn về nhận thức, tiếp cận tốt hơn với phương pháp giảng dạy tích cực nhằm đào luyện ra nguồn nhân lực đáp ứng có hiệu quả nhu cầu của xã hội đang đòi hỏi hiện nay.

Nhìn một cách tổng thể, tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục và đào tạo không chỉ có giá trị to lớn trong quá khứ, hiện tại mà cả cho chặng đường lịch sử tiếp theo. Tư tưởng đó vừa có ý nghĩa chiến lược sâu sắc, vừa có tác dụng chỉ đạo cụ thể trong hoạt động thực tiễn của chúng ta nhằm xây dựng một nền giáo dục – đào tạo tiên tiến, hiện đại; hoàn thành sứ mệnh nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài; góp phần quan trọng phát triển đất nước, xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam./.

H.N.P

Tài liệu tham khảo:

[1]  Hồ Chí Minh (1980): Tuyển tập, tập 1, Nxb.ST, Hà Nội.

[2]  Hồ Chí Minh (1980): Tuyển tập, tập 2, Nxb. ST, Hà Nội.

[3]  Hồ Chí Minh (2001): Toàn tập, tập 7, Nxb CTQG, Hà Nội.

[4]  Nghị quyết đại hội đồng UNESCO lần thứ 24 (1987), Paris.

[5]  Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI (2011), Nxb CTQG, Hà Nội.